Stanowisko na miarę – zatrudnienie i rehabilitacja osób niepełnosprawnych w praktyce

Europejczyk, Polak, pracownik z niepełnosprawnością

W krajach Unii Europejskiej przepisy jasno mówią: osoby z niepełnosprawnościami powinny mieć równe szanse w dostępie do rynku pracy. Choć w prawie nie ma wielu szczegółowych regulacji dotyczących wyłącznie tego, jak dokładnie ma wyglądać środowisko pracy osób niepełnosprawnych, to państwa członkowskie są zobowiązane, aby takie warunki stworzyć. Innymi słowy, to pracodawcy mają obowiązek zadbać o to, by praca była bezpieczna, dostępna i dostosowana do możliwości pracownika.

W przypadku Unii Europejskiej kwestie zatrudniania osób z niepełnosprawnościami regulują dyrektywy i zalecenia. Jednym z głównych unijnych aktów prawnych jest dyrektywa 89/391/EWG. Nakazuje ona pracodawcom indywidualne podejście do kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy. To oznacza m.in. ocenę ryzyka i dostosowanie stanowiska tak, aby pracownik mógł pracować bezpiecznie i wygodnie. Z kolei zalecenie Rady Europy 86/379/EWG zwraca uwagę na potrzebę dostosowania miejsc pracy, korzystania z nowych technologii, wspierających zatrudnienie, czy też umożliwiania pracy w niepełnym wymiarze godzin. W kontekście pracy i zatrudniania obywateli Unii z niepełnosprawnościami ważna jest dyrektywa 2000/78/WE. Wprowadziła ona ogólne ramy równego traktowania w zatrudnieniu – mówi m.in. o zakazie dyskryminacji, konieczności przystosowania miejsca pracy i zapewnienia równego dostępu do awansu czy szkoleń.

Natomiast jeśli chodzi o rodzime regulacje prawne, dotyczące aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami, to podstawą jest ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych z 1997 roku, która od tamtej pory była wielokrotnie nowelizowana. 
Wszystkie te zapisy prawa, zarówno europejskie, jak i krajowe, mają jeden nadrzędny cel. Chodzi o to, aby osoby z niepełnosprawnościami mogły nie tylko znaleźć pracę, ale też czuć się w niej dobrze, miały szansę na rozwój i awans.

Nie każda praca wymaga pełnej sprawności

Często mówi się, że praca „nie jest dla każdego”. Ale to mit. W rzeczywistości nie istnieje zawód, który wymagałby absolutnie pełnej sprawności od osoby, która go wykonuje. Jedne profesje bazują na sile fizycznej, inne na wiedzy czy koncentracji, jeszcze inne na wyjątkowych umiejętnościach albo cechach osobowości. To otwiera przestrzeń dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.
Ważne jest, by dostrzec, że każdy człowiek, mimo ograniczeń, czy to fizycznych, czy psychicznych, ma swoje mocne strony: sprawne funkcjonowanie w konkretnych obszarach, zdolności psychiczne, umiejętności, wiedzę, a często także ogromną motywację. W tym kontekście ważne są możliwości praktyczne osoby z niepełnosprawnością, które pracodawca może wykorzystać. Dobrze dopasowana praca nie tylko pozwala się rozwijać, ale też staje się częścią procesu rehabilitacji.
Nie ma się co oszukiwać i trzeba spojrzeć prawdzie w oczy: osoba z niepełnosprawnością, podobnie, jak każdy inny człowiek, ma swoje ograniczenia i słabe strony. Dlatego, zanim osoba z niepełnosprawnością podejmie zatrudnienie, przyszły pracodawca musi zebrać kilka ważnych informacji:

1. przeciwwskazania – czyli to, czego nie wolno robić ze względu na zdrowie,
2. możliwości psychofizyczne – co można robić i w jakim zakresie,
3. ocena własna – jak sama osoba postrzega swoje szanse na otrzymanie pracy,
4. motywacja – dlaczego chce pracować i jak bardzo jest na to gotowa,
5. kwalifikacje i predyspozycje – czyli mocne strony, które warto rozwijać.

Taka analiza pomaga dopasować stanowisko pracy do realnych możliwości pracownika z niepełnosprawnością, a jednocześnie chroni przed przeciążeniem czy pogorszeniem zdrowia. Badania pokazują, że osoby aktywne fizycznie, czy to poprzez ruch w pracy, czy rehabilitację, lepiej radzą sobie z wysiłkiem i szybciej adaptują się do nowych zadań. Dlatego, tak ważne jest, by praca była nie tylko obowiązkiem, ale też elementem stylu życia wspierającego zdrowie.
Dobór stanowiska pracy to zawsze proces, w którym należy uwzględniać zarówno opinie lekarza, jak i potrzeby samej osoby z niepełnosprawnością. Tylko wtedy zatrudnienie staje się realną szansą, a nie kolejnym obciążeniem.

Co jest potrzebne, żeby praca była „uszyta na miarę”?

Dobre zatrudnienie osoby z niepełnosprawnością nie sprowadza się tylko do podpisania umowy. To proces, który wymaga kilku kroków. Należy zacząć od sprawdzenia możliwości zdrowotnych i psychofizycznych pracownika. Następnie trzeba dokonać oceny warunków i otoczenia pracy. Kolejnym krokiem powinno być dostosowanie stanowiska do realnych potrzeb pracownika. Nie można zapomnieć o właściwej organizacji pracy, tak, by pracownikowi z niepełnosprawnością zapewnić bezpieczeństwo i komfort w miejscu pracy.

Czym jest miejsce pracy, innymi słowy, stanowisko, przy którym wykonywane są czynności zawodowe? Normy i przepisy opisują stanowisko pracy bardzo technicznie, ale w praktyce oznacza to po prostu miejsce, które powinno być „uszyte na miarę” osoby, która w nim pracuje. W przypadku osób z niepełnosprawnościami szczególnie ważne jest:

1. dostosowanie przestrzeni – tak, aby można było swobodnie sięgnąć rękami, wygodnie usiąść czy bezpiecznie poruszać się w otoczeniu,
2. regulacja – np. wysokość biurka, krzesła czy podnóżka, żeby uniknąć niewygodnych i szkodliwych pozycji,
3. widoczność i słyszalność – żeby sygnały, urządzenia i komunikaty były dobrze odbierane,
4. sprzęt wspierający – elementy, które kompensują ograniczenia (np. specjalne podłokietniki, podpórki, klawiatury, myszki czy oprogramowanie).

W nowoczesnych zakładach pracy coraz częściej projektuje się stanowiska od podstaw z myślą o osobach z określoną niepełnosprawnością. Ale jeśli to niemożliwe, warto pamiętać, że stanowisko trzeba modyfikować. Jest to szczególnie istotne w przypadku, gdy pracownik korzysta z wózka, kul czy innego sprzętu ortopedycznego.

Specjalne potrzeby i bezpieczeństwo

Każda niepełnosprawność jest inna, dlatego też nie ma jednego uniwersalnego przepisu na dostosowanie pracy. Innych rozwiązań wymagają osoby z dysfunkcją ruchu, inne osoby z padaczką, a jeszcze inne osoby głuche czy niewidome.
Weźmy przykład osób niewidomych. Dziś nowoczesne technologie dają im coraz większe możliwości – od komputerów ze specjalnym oprogramowaniem po urządzenia czytające teksty. Dzięki temu mogą pracować w zawodach, które kiedyś były dla nich niedostępne. Ale technika to nie wszystko. Ważne są też kwestie biologiczne. Osoby niewidome mają często zaburzone rytmy dobowe (sen–czuwanie). To z kolei sprawia, że adaptacja do życia i pracy wymaga wsparcia społecznego: rodziny, znajomych czy współpracowników. Silna więź z otoczeniem jest jednym z najważniejszych czynników pomagających utrzymać równowagę w codziennym funkcjonowaniu.

Każde stanowisko pracy, także to przeznaczone dla osób z niepełnosprawnościami, powinno być dokładnie sprawdzone pod kątem zagrożeń. Pracodawca powinien odpowiedzieć sobie na kilka kluczowych pytań:

1. Jakiego rodzaju wypadki mogą się zdarzyć?
2. Czy zadania wymagają dużego wysiłku fizycznego albo psychicznego?
3. Czy można je wykonywać inaczej, bezpieczniej niż dotychczas?
4. Czy praca wiąże się z hałasem, drganiami, chemikaliami czy innymi szkodliwymi czynnikami?

W przypadku osób z niepełnosprawnościami lista ta musi być uzupełniona o pytania związane z ergonomią, czyli dopasowaniem stanowiska do realnych możliwości konkretnej osoby.
Po takiej ocenie pracodawca powinien wdrożyć działania zapobiegawcze, takie jak:

1. unikanie ryzyka i zastępowanie niebezpiecznych środków bezpieczniejszymi,
2. projektowanie stanowisk i dobór sprzętu tak, aby praca była mniej monotonna i mniej obciążająca,
3. zapewnienie środków ochrony zbiorowej (np. wygodne, bezpieczne przestrzenie) zamiast ograniczania się do środków indywidualnych,
4. prowadzenie regularnych szkoleń i informowanie pracowników o zasadach bezpieczeństwa.

Dzięki temu osoba z niepełnosprawnością nie tylko ma szansę na pracę, ale przede wszystkim może wykonywać ją w sposób bezpieczny, komfortowy i wspierający zdrowie.

Pomoce techniczne w miejscu pracy to nie luksus

Dla wielu osób z niepełnosprawnościami pomoce techniczne to nie luksus, ale absolutna podstawa codziennego funkcjonowania w domu, w pracy i w życiu codziennym. ONZ w swoim Światowym Programie Akcji na Rzecz Osób Niepełnosprawnych mówi jasno: rehabilitacja to nie tylko leczenie, ale także umożliwienie życia na jak najwyższym poziomie – fizycznym, umysłowym i społecznym. A żeby to było możliwe, często potrzebne są właśnie środki, które kompensują utracone funkcje – np. specjalne urządzenia, sprzęt czy systemy.
Właściwie dobrane pomoce techniczne pozwalają dostosować stanowisko pracy do możliwości osoby z niepełnosprawnością, bez względu na to, czy chodzi o pracę w biurze, na produkcji, czy w usługach. Warto wiedzieć, że Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) może refundować koszty przystosowania miejsca pracy. W takim przypadku pracodawca nie ponosi całości kosztów dostosowania stanowiska. Dzięki dofinansowaniom osoba z niepełnosprawnością zyskuje narzędzia, które zwiększają jej samodzielność i bezpieczeństwo w pracy, a firma może otworzyć się na nowych pracowników i spojrzeć nowocześniej na rynek pracy.

Osoby z niepełnosprawnościami mają takie samo prawo do pracy jak osoby bez niepełnosprawności. Choć nie każda praca wymaga pełnej sprawności, każda wymaga odpowiedniego dostosowania. Prawo unijne i polskie jasno wskazuje na konieczność tworzenia równych szans i likwidowania barier w zatrudnieniu. Kluczem do sukcesu jest indywidualne podejście: ocena możliwości, adaptacja stanowiska pracy oraz wykorzystanie nowoczesnych pomocy technicznych. Właściwe wsparcie sprawia, że zatrudnienie nie tylko staje się możliwe, ale też działa jak element rehabilitacji i budowania samodzielności. 

Autor: Monika Łysek, Redaktor Werbeo