PFRON raportuje: Kuleje zatrudnianie osób z niepełnosprawnościami

Niedawno Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych udostępnił „Raport Końcowy badania potrzeb osób niepełnosprawnych w Polsce”. Dokument jest podsumowaniem analizy sytuacji w różnych aspektach osób z niepełnosprawnościami w naszym kraju, która była prowadzona od marca do czerwca 2024 roku.
Jak czytamy we wstępie do Raportu, były to „badania ilościowe CATI/CAPI oraz uzupełniająco CAWI, które objęły 1103 wywiady z osobami niepełnosprawnymi. W każdej z sześciu grup tj. osoby z niepełnosprawnością narządu wzroku, osoby z niepełnosprawnością narządu słuchu, osoby z niepełnosprawnością fizyczną i ruchu, osoby psychicznie chore,
osoby z niepełnosprawnością intelektualną, osoby w spektrum autyzmu. W ramach badania wykonano 180 ankiet. W badaniu nie uczestniczyły osoby poniżej 16 roku życia
i powyżej 65 roku życia, a także te posiadające lekki stopień niepełnosprawności”.

Zaznaczmy, że podobne badanie z inicjatywy PFRON zostało przeprowadzone w 2017 roku. Tym razem celem głównym badania było zdiagnozowanie potrzeb osób z  niepełnosprawnościami z punktu widzenia tych osób oraz zmian, które nastąpiły w ciągu siedmiu lat. Osoby odpowiedzialne za przeprowadzenie badania wzięły pod uwagę osiem kluczowych obszarów, ważnych z punktu widzenia respondentów z niepełnosprawnościami. Były nimi:

1. rehabilitacja;
2. edukacja;
3. integracja;
4. praca;
5. komunikacja;
6. informacja;
7. mieszkalnictwo;
8. czas wolny

W tym tekście przybliżymy jeden obszar: pracę. Zanim jednak przejdziemy do meritum, to dodajmy, że badane były osoby posiadające orzeczenie
o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Oznacza to, jak piszą autorzy dokumentu, że „analizy w ramach niniejszego raportu (opracowywane na podstawie badań terenowych) dotyczą tylko części społeczności osób z niepełnosprawnościami w Polsce. Zatem wnioski z badania dotyczą prawie 2,5 miliona obywateli, czyli (według danych za 2021 rok) blisko 45% wszystkich osób z niepełnosprawnościami w Polsce (...)”.

Na koniec wstępu - z kronikarskiego obowiązku - napiszmy za autorami badania, że zastosowano w nim „(…) metodologię bazującą na różnorodnych metodach
badawczych, w tym wykorzystujących zarówno dane wtórne oraz pierwotne. W przypadku
pozyskiwania tych drugich, badania terenowe obejmowały zarówno jakościowe jak i ilościowe techniki, które wykorzystane zostały w ramach następującej sekwencji w okresie marzec-czerwiec 2024 roku:

1. analiza danych zastanych (desk research), która koncentrowała się przede wszystkim na danych statystycznych, raportach, analizach sytuacji/potrzeb osób niepełnosprawnych w Polsce;
2. badania ilościowe CATI/CAPI oraz uzupełniająco CAWI, które objęły 1103 wywiady z osobami niepełnosprawnymi”.

Prezentując wyniki badań w obszarze aktywności zawodowej, autorzy powołują się na  kartę Praw Osób Niepełnosprawnych z 1 sierpnia 1997 roku, która głosi prawo osób z
niepełnosprawnościami do pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innego wsparcia specjalistycznego umożliwiającego m.in. zdobycie lub podniesienie kwalifikacji zawodowych. Zgodnie z nią osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz do korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa. Natomiast, gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga, osobie z dysfunkcjami należy zapewnić zatrudnienie w warunkach dostosowanych do jej potrzeb psychofizycznych.
Bardziej aktualnym dokumentem, w którym praca osób z niepełnosprawnościami zajmuje kluczowe miejsce, jest „Strategia na rzecz osób z niepełnosprawnościami 2021-2030”. Zawiera się ona w czterech obszarach:

1. modyfikacja i uzupełnienie systemu wsparcia zatrudnienia oraz aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnościami;
2. aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnościami;
3. środowisko przyjazne pracownikom z niepełnosprawnościami;
4. tworzenie otoczenia sprzyjającego skutecznej aktywizacji.

Mimo pewnego progresu widocznego m.in. w raportach BAEL (GUS), w których można zauważyć systematyczny wzrost od 2017 roku „aktywności ekonomicznej osób z niepełnosprawnością (w wieku 16 – 89 lat). Dotyczy to zarówno współczynnika aktywności zawodowej oraz wskaźnika zatrudnienia. Jednak nadal pozostaje ona znacząco niższa w porównaniu do całego społeczeństwa, co zostało też ujęte w „Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami 2021-2030”.

Autorzy Raportu podkreślili, że tematami dotyczącymi aktywności zawodowej najbardziej interesują się osoby z niepełnosprawnością fizyczną i ruchu, osoby z niepełnosprawnością
narządu wzroku, oraz osoby z niepełnosprawnością narządu słuchu. Przedstawicielom tych grup najbardziej zależy na znalezieniu takiej pracy, by warunki zatrudnienia spełniały ich potrzeby. Zgodnie z udzielanymi odpowiedziami, najtrudniej znaleźć pracę jest osobom
z niepełnosprawnością narządu wzroku oraz chorującym psychicznie. Z kolei dla ludzi z niepełnosprawnością fizyczną priorytetem jest dostosowanie miejsca pracy do ich potrzeb.

Raport PFRON, podobnie jak audyt Najwyższej Izby Kontroli (opublikowany w 2021 roku) dotyczący aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnościami prowadzonej przez powiatowe urzędy pracy, potwierdza m.in. niską skuteczność działań prowadzonych przez PUP w obszarze aktywizacji zawodowej tej grupy. Brak skutecznych działań urzędników PUP, w ocenie NIK uniemożliwia trwały powrót osób z niepełnosprawnościami na rynek pracy. Mała aktywność osób z niepełnosprawnościami w obszarze zawodowym wynika także w dużej części z niechęci pracodawców do ich zatrudniania, braku faktycznego zainteresowania podjęciem zatrudnienia przez część osób niepełnosprawnych,
ale też braku spójnej polityki rynku pracy.

Mimo trudnej sytuacji na rynku pracy i braku systemowego wsparcia, część osób z różnymi niepełnosprawnościami jest aktywna zawodowo. 83,5% z nich posiada umowy o pracę. Należy jednak podkreślić, że niemała grupa osób z niepełnosprawnościami jest zatrudniona na część etatu. Osoby z dysfunkcjami nie wykazują się przedsiębiorczością, ponieważ tylko 3,2% ankietowanych prowadzi własną działalność gospodarczą.
Z przeprowadzonej analizy wyłania się względna równowaga pomiędzy zatrudnionymi w przedsiębiorstwach działających na otwartym rynku pracy a pracującymi na tzw. chronionym rynku pracy. Na otwartym rynku jest 39,2% zatrudnionych respondentów,  31,3% pracuje w ZAZ, 11,5% znalazło pracę w ZPChr, natomiast 0,9% ma etaty w spółdzielniach socjalnych.
Osoby z niepełnosprawnością w największym stopniu wykonują pracę fizyczną (blisko 61%). Na stanowiskach biurowych zatrudnionych jest 35,5% z nich.
Badacze zapytali ankietowanych o wykorzystanie ich kompetencji przez pracodawców. Okazało się, że pracownicy czują się dobrze ze swoimi zakresami obowiązków, gdyż aż około 80% ankietowanych deklaruje, że ma odpowiednie kompetencje, by dobrze wykonywać pracę.

Wśród ankietowanych znalazły się też osoby bierne zawodowo oraz bezrobotne, niemające zaufania do skuteczności PUP jako instytucji mającej udzielać wsparcia w znalezieniu pracy, co potwierdza wnioski z audytu wykonanego przez NIK. Jedynie 8,3% ankietowanych było zarejestrowanych w PUP jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy. Nie do końca wiadomo, czy tak niskie zaufanie do instytucji państwowych, przekłada się bezpośrednio na poszukiwanie zatrudnienia we własnym zakresie. W każdym razie z przeprowadzonego badania wyłania się niska aktywność w poszukiwaniu pracy. Jedynie 6,3% ankietowanych czyni to intensywnie, a 12,7% niezbyt aktywnie. Osoby z niepełnosprawnościami na własną rękę poszukujące pracy wykorzystują w dużej mierze sieć prywatnych kontaktów.

Z badania zleconego przez PFRON wyłania się jeszcze jedna ciekawa a zarazem niepokojąca konkluzja. Otóż  48,5% najprawdopodobniej nie przyjęłoby propozycji zatrudnienia, gdyby w chwili badania je zaoferowano! Z kolei ponad 15% przepytywanych osób z niepełnosprawnościami przejawia długotrwałą bierną postawę na rynku pracy. Jako  najczęściej podawane przyczyny takiej postawy dominują tłumaczenia natury psychologicznej i zdrowotnej oraz formalne uzasadnienia.

W przypadku 41% badanych to stan zdrowia nie pozwala na podjęcie pracy. Niewiele ponad 39% wskazuje na niską pewność siebie i obawy, że ankietowany nie poradzi sobie w pracy. 27,4% swoją pasywną postawę tłumaczy orzeczoną niezdolnością do pracy, a 11,2% ogólnym brakiem chęci do pracy.

Kończąc ten wątek, dodajmy, że 8,2% motywowało odmowę podjęcia pracy obawą o utratę świadczenia pieniężnego.

Wciąż jeszcze wśród osób z niepełnosprawnościami panuje przekonanie, że pracodawcy nie chcą ich zatrudniać, zwłaszcza osób z „problematycznymi” schorzeniami (epilepsją), czy osób w kryzysie psychicznym i niepełnosprawnością intelektualną. Problemem są również kwestie formalne związane z systemem orzeczniczym (dotyczy to
orzeczeń wydawanych przez ZUS). Powoduje to, że część osób, które mogłyby pracować, nie podejmuje zatrudnienia.

Nie od dziś wiadomo, że osoby z niepełnosprawnościami, aby zostać aktywnymi uczestnikami rynku pracy, potrzebują mniejszego lub większego wsparcia. To, na jaką pomoc liczą, interesowało badaczy, przeprowadzających ankiety z ramienia PFRON.

Okazało się, że dla zainteresowanych najważniejszą rzeczą jest umożliwienie podnoszenia kwalifikacji, zdobywanie uprawnień potrzebnych do podjęcia pracy. 82,8% ankietowanych chętnie uczestniczyłoby w kursach zawodowych podnoszących kwalifikacje. Niemal tyle samo osób (81%) podjęłoby naukę na kursach pozwalających na zdobycie uprawnień zawodowych, a blisko 79% chciałoby zdobyć praktyczną wiedzę, związaną z pracą na konkretnym stanowisku. Programy kończące się zatrudnieniem cieszyły się  80-procentowym poparciem. Interesujące ale i zastanawiające jest, że prawie 70% osób z niepełnosprawnościami potrzebna jest nauka poszukiwania pracy i poruszania się na rynku pracy. Poza tym znaczna część zainteresowanych zdobyciem zatrudnienia oczekuje pomocy doradcy zawodowego (68,6%) oraz wsparcia psychologa (66,2%). Spory odsetek, bo 67% ankietowanych uważa, że kursy językowe są dobrym pomysłem na zwiększenie swoich szans na rynku pracy.

Z drugiej strony ankietowani, którzy korzystali kiedykolwiek ze wsparcia związanego z pracą zawodową, najczęściej mieli doświadczenia z:

1. pomocą psychologiczną (34,5% wskazało, że korzysta obecnie lub korzystało w przeszłości.);
2. szkoleniami w zakresie obsługi komputera (27,7%);
3. kursami zawodowymi podnoszącymi kwalifikacje (26,7%);
4. stażami/praktykami zawodowymi (25,2%);
5. pomocą doradcy zawodowego (22,3%);
6. pomocą przy poszukiwaniu pracy (22,2%);
7. kursami pozwalającymi na zdobycie uprawnień zawodowych (20,1%).

Na koniec przedstawimy czynniki, które zachęcają osoby z niepełnosprawnościami do podjęcia aktywności zawodowej. Przede wszystkim w ocenie samych zainteresowanych praca daje poczucie niezależności/samodzielności. Jest jednym z głównych czynników stabilności finansowej i źródłem satysfakcji. Ponadto stanowi ważny czynnik wpływający na dobrostan psychiczny i jest motywatorem do szeroko rozumianej aktywności własnej.
Respondenci zwracali uwagę, że jest również miejscem podejmowania oraz budowania kontaktów społecznych.

Oprócz tych pozytywów wyszły na jaw również negatywy. Zdarza się, że zakład pracy stanowi miejsce występowania wykluczających i dyskryminujących praktyk wynikających z niepełnosprawności respondentów.

Jak widać z zebranych danych, polski rynek pracy wciąż jest bardziej zamknięty niż otwarty na osoby z niepełnosprawnościami. Coraz częściej słychać głosy, że sposobem na poprawę sytuacji może być tzw. praca wspomagana, czyli wsparcie asystenta osoby z niepełnosprawnościami w miejscu pracy. Określana jest ona przez respondentów przede wszystkim jako bardzo skuteczne narzędzie aktywizacji zawodowej, choć wymagające większych nakładów finansowych oraz ludzkich.

Już 3 października odbędzie się szkolenie "Zatrudniaj osoby z niepełnosprawnością. Obowiązki pracodawcy i uprawnienia pracowników w kontekście aktualnych przepisów prawa", które poprowadzi Pani Małgorzata Tylewicz-Piwnik, Ekspert i dyrektor prawny OBPON Wiceprezes OBPON.ORG.