Czy wystarczy pieniędzy na „Aktywny samorząd”?

W ramach modułu I finansowanego przez PFRON programu „Aktywny samorząd” osoby z niepełnosprawnościami mogą ubiegać się o wsparcie w kilku obszarach. To m.in. likwidacja bariery transportowej, likwidacja barier komunikacyjnych czy też barier w poruszaniu się. Sprowadza się to przede wszystkim do udzielania dofinansowań na dostosowanie samochodu, zakup protez, sprzętu komputerowego czy specjalistycznego oprogramowania. Wnioski do właściwych miejscowo powiatowych centrów pomocy rodzinie (które są realizatorami programu) można było składać do końca sierpnia.

Na jakich zasadach rozpatrywane są wnioski w ramach tego programu? Szczegóły znaleźć można choćby na stronie internetowej PCPR w Radomiu. Jest tam dostępny dokument pdf, niestety w postaci skanu, a więc pliku graficznego, który np. dla osób niewidomych korzystających z programów odczytujących tekst na ekranie nie jest bezpośrednio dostępny. To taki charakterystyczny obrazek pokazujący, gdzie tamtejsi urzędnicy mają zasady dotyczące dostępności lub jaką wiedzę na jej temat posiadają. Obie możliwości jednakowo przykre. No ale do rzeczy.

W ramach oceny merytorycznej wniosku w radomskim PCPR można otrzymać maksymalnie 100 punktów. Na tę liczbę składają się w pierwszej kolejności „punkty PFRON”, czyli uzyskane np. za dołączenie do wniosku opinii eksperta PFRON, dodatkowe punkty za bycie zatrudnionym czy też za złożenie wniosku w ciągu pierwszego półrocza. O tym jednak zapewne wiedzą wszyscy, którzy składali wnioski o dofinansowanie w ramach „Aktywnego samorządu”, bo była o tym mowa w oficjalnych materiałach informacyjnych dotyczących programu.

Dużo ciekawsza sprawa wiąże się z punktami realizatora. Zostańmy jeszcze na chwilę w Radomiu, by dowiedzieć się więcej o punktach przyznawanych przez tamtejszy PCPR. A są one następujące:

• 15 punktów — w przypadku osób niepełnosprawnych uczących się lub studiujących;
• 10 punktów — w przypadku osób niepełnosprawnych zamieszkujących tereny wiejskie;
• 10 punktów — w przypadku osób posiadających dysfunkcje narządu ruchu lub wzroku lub zaburzenia głosu, mowy lub choroby słuchu;
• 15 punktów — w przypadku osób, które po raz pierwszy uzyskają dofinansowanie ze środków PFRON na zakup przedmiotu dofinansowania objętego wnioskiem.

W cytowanych zasadach jest też pewien mechanizm zabezpieczający, gdyby realizator otrzymał niewystarczające środki. Ma on postać następującego zapisu: „Dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Radomiu ma prawo do obniżenia zakresu i wysokości dofinansowania do poziomu, jaki wynika z wysokości kwot wnioskowanych we wszystkich wnioskach i kwoty przeznaczonej na realizację programu.”

Za mało środków?

Zakładam, że inne PCPR-y również wprowadziły u siebie podobne zasady rozpatrywania wniosków, a zapewne i podobny mechanizm zabezpieczający. Po co on w ogóle jest potrzebny? Odpowiedź jest prosta. Mechanizm taki musi istnieć gdyby środków na dofinansowania w ramach wszystkich wniosków miało zabraknąć.

Środków mogłoby zabraknąć w dwóch wypadkach. Po pierwsze, gdyby liczba wniosków przerosła oczekiwania realizatora, a po drugie – gdyby oczekiwania realizatora przerosły to, co PFRON zamierza przekazać na realizację programu. Nie znalazłem niestety informacji na temat liczby złożonych wniosków. Dostępny jest natomiast raport Najwyższej Izby Kontroli, która zbadała wykonanie planu finansowego PFRON w 2023 r. Może to da nam jakieś pojęcie na temat środków przeznaczanych na realizację „Aktywnego samorządu”.

W „Wystąpieniu pokontrolnym zmienionym zgodnie z treścią uchwały nr KPK-KPO.441.102.2024 Komisji Rozstrzygającej Najwyższej Izby Kontroli z dnia 3 czerwca 2024 r.” czytamy, że: „Programy służące rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych zatwierdzone przez Radę Nadzorczą PFRON realizowane na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 4 ustawy o rehabilitacji – zaplanowano 1 217 496,0 tys. zł, a wydatkowano 613 361,6 tys. zł (50,4%). Sfinansowano realizację 16 programów. Największe koszty poniesiono na realizację programu „Aktywny samorząd” – 233 697,0 tys. zł,”

W 2023 r. prawdopodobnie i na realizację programu „Aktywny samorząd” wydano więc mniej, niż było początkowo planowane. Dlaczego? Czyżby wniosków było mniej? A trzeba przecież pamiętać, że chociaż wnioski o dofinansowania w ramach modułu I można składać raz na pięć lat, to przecież o dofinansowania kosztów nauki w ramach modułu II spora grupa uczniów i studentów z niepełnosprawnościami ubiega się co roku.

Mniej pieniędzy dla PCPR-ów?

A może jest tak, że powiatowe centra pomocy rodzinie dostają na realizację programu mniej pieniędzy, niż zakładają plany finansowe PFRON? Może i w tym wypadku sytuacja wygląda podobnie, jak ta dotycząca zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze. Chodzi o wyniki kontroli przeprowadzonych w PCPR-ach na Mazowszu, o których NIK donosiła w lipcu tego roku.

Powodem do przeprowadzenia kontroli w mazowieckich PCPR-ach były informacje o tym, że od lat PFRON przekazuje powiatom za mało (w stosunku do potrzeb) środków na zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze. Np. w roku 2022 do samorządów powiatowych wpłynęło 268 tys. wniosków o dofinansowania w tym zakresie. Wnioski opiewały w sumie na kwotę ok. 440 mln. zł. Ostatecznie wypłacono wtedy 250 mln. zł na rzecz 165 tys. osób w całym kraju. Czyli 62% wnioskujących otrzymało w sumie 57% wnioskowanej kwoty dofinansowań.

NIK przeprowadziła więc wyrywkową kontrolę w ośmiu mazowieckich PCPR-ach. Pozostałe 34 samorządy powiatowe województwa poproszono też o stosowne informacje. Wyniki okazały się dla samorządów i lokalnych PCPR-ów bardzo chlubne. W związku z tym, że środków na tego rodzaju wsparcie było za mało, urzędnicy starali się robić wszystko, by objąć wsparciem maksymalną liczbę osób. Wprowadzali więc pewne dodatkowe zasady dotyczące udzielania dofinansowań, choć brakowało ku temu podstawy prawnej. Chodziło m.in. o obniżenie maksymalnych kwot dofinansowań.

Te dodatkowe zasady wprowadzane były na różnorakie sposoby: zarządzeniem dyrektora PCPR, uchwałą rady, zarządu powiatu, zarządzeniem starosty itp. Konsekwentnie też były podważane przez sądy, a to właśnie ze względu na brak podstaw prawnych do takich działań.

Stosowano też taką metodę, że PCPR występował do innych organów samorządowych z propozycją zmiany wielkości wydatkowania środków PFRON na poszczególne zadania związane z rehabilitacją społeczną. By zobrazować, jak rozkładają się wydatki na te zadania, wróćmy do cytowanego wcześniej „Wystąpienia pokontrolnego”. Czytamy w nim, że zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej realizowane były (w 2023 r.) przez 380 samorządów powiatowych oraz 16 samorządów wojewódzkich. Przeznaczono na nie 1 911 448,0 tys. zł. „Wykonanie wyniosło 1 908 382,7 tys. zł (99,8% planu po zmianach)”.

I teraz najciekawsze: „Największe koszty w związku z realizacją zadań ustawowych przez samorządy powiatowe zostały poniesione na dofinansowanie kosztów działania warsztatów terapii zajęciowej (55,9% wykonania kosztów na realizację zadań przez powiaty), dofinansowanie zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów (19,1%) i dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych (9,2%). W przypadku zadań ustawowych realizowanych przez samorządy wojewódzkie największy udział kosztów stanowiło dofinansowanie kosztów działania warsztatów aktywności zawodowej (69,1% wykonania kosztów na realizację zadań przez województwa) i dofinansowanie robót budowlanych, dotyczących obiektów służących rehabilitacji, w związku z potrzebami osób niepełnosprawnych (21,4%).”

Pytania na przyszłość

Warsztaty terapii zajęciowej i zakłady aktywności zawodowej pełnią z pewnością bardzo ważną rolę w procesie rehabilitacji osób dotkniętych poważnymi niepełnosprawnościami. Niestety, jak pokazała inna kontrola NIK, jedynie 2% pracowników ZAZ-ów znajduje zatrudnienie na otwartym rynku pracy. Na realizację innych zadań notorycznie brakuje pieniędzy, a powiatowi urzędnicy muszą stawać na głowie, by dofinansować wsparcie dla maksymalnej liczby potrzebujących.

Czy i w przypadku realizacji programu „Aktywny samorząd” istnieją jakieś dodatkowe kryteria, o których nie mamy pojęcia? A jeśli takie istnieją, to dlaczego na realizację tego programu PFRON wydaje mniej, niż początkowo zakłada? Być może wyjaśnienie tej sprawy jest bardzo proste, ale przyznam, że jakoś nie przychodzi mi do głowy.

Autor: Juliusz Koczaski, Redaktor WERBEO