Zasiłek opiekuńczy: Sądy częściej po stronie pracowników

Przypomnijmy, że zasiłek opiekuńczy przysługuje m.in. pracownikom, którzy muszą opiekować się:

1. zdrowym dzieckiem do lat 8, które z różnych powodów np. zamknięcia przedszkola, nie ma zapewnionej opieki;

2. chorym dzieckiem do lat 14;

3. innym chorym członkiem rodziny (np. małżonkiem, matką, ojcem).

Granica wieku dla dzieci z niepełnosprawnością, zarówno w przypadku braku opieki, jak i w razie ich choroby, został podniesiony do 18. roku życia.

Aby uzyskać zasiłek opiekuńczy na chore dziecko lub innego członka rodziny, wymagane jest zaświadczenie lekarskie potwierdzające konieczność sprawowania opieki nad osobą chorą.

Zasiłek opiekuńczy nie przysługuje, jeżeli poza ubezpieczonym we wspólnym gospodarstwie domowym są inni członkowie rodziny , mogący zapewnić opiekę dziecku lub choremu członkowi rodziny. Nie dotyczy to jednak opieki sprawowanej nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat. Tak wynika z art. 34 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa).

Jeśli płatnikiem zasiłków jest pracodawca, to on ocenia, czy na podstawie informacji udzielonych przez pracownika można uznać, że dzieckiem albo innymchorym członkiem rodziny może zająć się ktoś inny niż wnioskujący o zasiłek pracownik.

Przepisy nie definiują jednoznacznie, kto może zostać uznany za osobę „zdolną do zapewnienia opieki”, dlatego w praktyce ZUS i sądy kierują się ogólnymi zasadami przy rozpatrywaniu prawa do zasiłku opiekuńczego. Zgodnie z nimi, osoby chore, a także fizycznie lub psychicznie niesprawne, np. z powodu podeszłego wieku, nie są traktowane jako zdolne do sprawowania opieki. Oznacza to, że nawet jeśli taki domownik przebywa w gospodarstwie domowym, nie może przejąć opieki nad innym członkiem rodziny, co uzasadnia konieczność sprawowania jej przez pracownika ubiegającego się o zasiłek.

Pojawia się jednak pytanie, jak potwierdzić, że domownik, który potencjalnie mógłby zapewnić opiekę, sam jest chory. Chodzi tu nie o osobę wymagającą opieki, lecz o inną, która ze względu na swój stan zdrowia nie może jej udzielić. W tym zakresie przepisy nie przewidują obowiązku przedstawiania zaświadczenia lekarskiego. Wystarczające jest złożenie przez pracownika oświadczenia potwierdzającego taką okoliczność.

Jeśli pracodawca podejrzewa, że pracownik złożył nieprawdziwe oświadczenie, ma prawo sprawdzić, czy w gospodarstwie domowym nie mieszkają inne osoby, które mogłyby zapewnić potrzebną opiekę. Takie stanowisko zajął Sąd Rejonowy w wyroku z 17 lutego 2017 r. (sygn. akt IV U 11/17).

Sprawa dotyczyła kobiety, której ZUS odmówił wypłaty zasiłku opiekuńczego za okres sprawowania opieki nad ojcem. Zakład argumentował, że opiekę mogła sprawować jego żona-emerytka, mimo że sama była chora. ZUS uznał, że brak zaświadczenia lekarskiego o jej niezdolności do pracy oznacza, że nie przedstawiono wystarczającego dowodu na to, że nie mogła pełnić funkcji opiekuna.

Sąd nie podzielił tego stanowiska. Wskazał, że przepisy nie nakładają obowiązku przedstawiania zaświadczenia lekarskiego potwierdzającego niezdolność do pracy przez osoby, które nie są czynne zawodowo. Tym samym, skoro matka ubezpieczonej jest na emeryturze, nie było podstaw, by lekarz wystawiał jej takie zaświadczenie, a ZUS nie miał prawa go żądać.

Brak potrzeby wystawiania zaświadczenia lekarskiego o niezdolności do pracy dotyczy nie tylko emerytów. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku kobiet przebywających na urlopie macierzyńskim, rodzicielskim czy wychowawczym, które opiekują się małym dzieckiem. Osoby takie nie mają prawa do zasiłku chorobowego, więc zaświadczenie lekarskie nie jest im potrzebne. W związku z tym, jeśli zachoruje starsze dziecko, zasiłek opiekuńczy za sprawowanie nad nim opieki powinien zostać przyznany ojcu dziecka, nawet jeśli matka jest w domu, nie ma obowiązku przedłożenia zaświadczenia lekarskiego.

Kluczowe jest bowiem, czy dana osoba rzeczywiście może sprawować opiekę, a nie samo jej przebywanie w domu. Brak zaświadczenia nie jest dowodem na to, że opieka jest możliwa. Takie stanowisko zajął m.in. Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi-Południe w orzeczeniu z 23 sierpnia 2024 r. (sygn. akt VI U 50/24).

Trudności interpretacyjne pojawiają się również w sytuacjach, gdy rodzice dziecka nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego. W takich przypadkach drugi rodzic nie może być automatycznie traktowany przez ZUS lub pracodawcę jako osoba mogąca zapewnić opiekę, w rozumieniu art. 34 ustawy zasiłkowej. Każdy przypadek powinien być oceniany indywidualnie, z uwzględnieniem faktycznych okoliczności. Taki wniosek wypływa z orzeczenia Sądu Okręgowego w Łodzi w wyroku z 5 października 2021 r. (sygn. akt VIII Ua 44/21).