Przełomowy wyrok TK. Koniec dyskryminacji opiekunów osób z niepełnosprawnością

Trybunał Konstytucyjny: Więcej rodzin zyska prawo do świadczenia pielęgnacyjnego. Przełomowy wyrok TK. Koniec dyskryminacji opiekunów osób z niepełnosprawnością. Świadczenie pielęgnacyjne także dla faktycznych opiekunów – wyrok TK zmienia zasady

Trybunał Konstytucyjny wydał przełomowy wyrok w sprawie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego. Uznano, że przepisy ograniczające dostęp do tej formy wsparcia dla osób faktycznie opiekujących się niepełnosprawnym członkiem rodziny, tylko dlatego, że nie spełniają sztywnych formalnych kryteriów, są niezgodne z Konstytucją. Wyrok ten otwiera drogę do wsparcia dla wielu rodzin, które do tej pory pozostawały poza systemem pomocy, mimo że zrezygnowały z pracy, by zapewnić bliskim opiekę.

Tło sprawy

Wnuk, sprawujący wyłączną opiekę nad niepełnosprawną babcią z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, zrezygnował z pracy, by ją wspierać. Złożył więc wniosek o świadczenie pielęgnacyjne. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej (GOPS) odmówił, argumentując, że zgodnie z przepisami, obowiązek spoczywa na dzieciach osoby niepełnosprawnej, mimo iż one faktycznie nie sprawowały opieki. Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) w 2021 r. odrzucił skargę kasacyjną wnuka.

Interwencja Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich zaangażował się w postępowanie, gdy sprawą zajął się NSA. Marcin Wiącek wnioskował o uznanie, że prawo do świadczenia nie może być uzależnione jedynie od formalnego stopnia pokrewieństwa, ale musi brać pod uwagę faktyczny ciężar sprawowanej opieki. RPO argumentował, że ustawa powinna służyć przede wszystkim ochronie osób realnie poświęcających życie opiece nad niepełnosprawnym krewnym. W piśmie procesowym wskazywał, że „prawidłowe odczytanie treści art. 17 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 17 ust. 1a u.o.ś.r. prowadzi do wniosku, że skarżący opiekujący się niepełnosprawną w stopniu znacznym babcią jest osobą uprawnioną do uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego”. W stanie faktycznym sprawy zaktualizował się bowiem wynikający z art. 132 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.) jego obowiązek alimentacyjny, jako obowiązek osoby zobowiązanej w dalszej kolejności.

Gdy sprawa trafiła do Trybunału Konstytucyjnego (TK), jako skarga konstytucyjna, RPO Marcin Wiącek zgłosił udział w tym postępowaniu i wniósł o stwierdzenie, że: art. 17 ust. 1a pkt 2 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2023 r. poz. 390 ze zm.) w zakresie, w jakim za jedyną przesłankę uprawniającą do świadczenia pielęgnacyjnego osoby wskazane w art. 17 ust. 1 pkt 4 uznaje legitymowanie się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności przez osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, jest niezgodny z art. 69 i art. 71 ust. 1 zd. drugie Konstytucji. Artykuł Konstytucji, na który powołuje się Rzecznik, mówi, że: „Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”. Natomiast w art. 71 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji RP czytamy, że, „rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych”.

Argumenty prawne RPO

W piśmie do Trybunału Konstytucyjnego Rzecznik zwrócił uwagę, że przepisy pozwalają na uzyskanie wsparcia wyłącznie przez osobę, która zrezygnowała z pracy lub nie podjęła zatrudnienia, by opiekować się osobą z niepełnosprawnością, jest zobowiązana do alimentacji i nie ma innych bliskich krewnych mogących sprawować opiekę (chyba że są małoletni lub sami mają znaczny stopień niepełnosprawności).

Wnuk mógłby otrzymać świadczenie pielęgnacyjne tylko wtedy, gdy dzieci osoby wymagającej opieki (czyli osoby spokrewnione w pierwszym stopniu) mają znaczny stopień niepełnosprawności i spełnione są pozostałe warunki ustawowe.

Stanowisko to potwierdzają aktualne orzeczenia sądowo-administracyjne (np. NSA: I OSK 1569/21, I OSK 1342/21, I OSK 1056/22). Wcześniej istniały rozbieżności, gdyż część orzeczeń dopuszczała przyznanie świadczenia również wtedy, gdy osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z przyczyn obiektywnych nie mogły sprawować opieki. Jednak uchwała powiększonego składu NSA z 14 listopada 2022 r. (I OPS 2/22) wyjaśniła, że warunkiem przyznania świadczenia osobom niespokrewnionym w pierwszym stopniu jest to, by rodzice osoby wymagającej opieki mieli orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Słuszna jest ocena, że przepisy ograniczające dostęp wnuków do świadczenia pielęgnacyjnego, mimo sprawowania faktycznej opieki i rezygnacji z pracy, naruszają normy konstytucyjne.

RPO podkreśla, że zarzut skargi konstytucyjnej dotyczy naruszenia, wspomnianego już wyżej, art. 69 i art. 71 ust. 1 zd. 2 Konstytucji przez art. 17 ust. 1a pkt 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych, ponieważ przepis ten uzależnia prawo do świadczenia pielęgnacyjnego wyłącznie od posiadania przez osoby spokrewnione w pierwszym stopniu orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Zgodnie z cytowanym wyżej art. 69 Konstytucji państwo ma obowiązek wspierać osoby z niepełnosprawnością, tworząc odpowiednie ramy prawne i zapobiegając ich wykluczeniu społecznemu. Przepisy powinny być interpretowane także w świetle ochrony godności, zakazu dyskryminacji i zasad demokratycznego państwa prawa.

Obecne regulacje mogą powodować, że osoby wymagające wsparcia pozostaną bez pomocy, jeśli ich bliscy krewni nie spełniają formalnych kryteriów, mimo że faktyczną opiekę sprawuje dalszy krewny.

Prawo nie wymusza na osobach spokrewnionych w bliższej kolejności sprawowania opieki ani ubiegania się o orzeczenie o niepełnosprawności, co w praktyce uniemożliwia uzyskanie świadczenia przez dalszych krewnych, nawet jeśli realnie opiekują się osobą niepełnosprawną.

Świadczenie pielęgnacyjne jest kluczowe dla zapewnienia opieki osobom z niepełnosprawnością, zwłaszcza przy ograniczonej dostępności usług społecznych. Osoby mieszkające z rodziną mają znacznie utrudniony dostęp do usług opiekuńczych, niezależnie od sytuacji życiowej rodziny.

Podsumowując, art. 17 ust. 1a pkt 2 ustawy, w zakresie, w jakim uzależnia prawo do świadczenia pielęgnacyjnego wyłącznie od posiadania przez osoby spokrewnione w pierwszym stopniu orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności, jest niezgodny z art. 69 i art. 71 ust. 1 zd. 2 Konstytucji.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

8 lipca 2025 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 17 ust. 1 pkt 4 oraz ust. 1a pkt 2 ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2024 r. poz. 323, ze zm.), w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2023 r., są niezgodne z art. 71 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Chodzi o zakres, w jakim nie przyznają prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osobie, która sprawuje wyłączną opiekę nad niepełnosprawnym członkiem rodziny i z tego powodu rezygnuje z pracy. W pozostałym zakresie postępowanie zostało umorzone. Wyrok zapadł jednogłośnie.

Trybunał uznał, że art. 71 ust. 1 Konstytucji gwarantuje rodzinom w trudnej sytuacji prawo do szczególnej pomocy ze strony państwa. Świadczenie pielęgnacyjne stanowi realizację tego prawa. TK podkreślił także, że zasada równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji) wymaga, by osoby znajdujące się w tej samej sytuacji, czyli faktycznie sprawujące opiekę i rezygnujące z zatrudnienia, były traktowane jednakowo, niezależnie od innych formalnych kryteriów, takich jak orzeczenie o częściowej niezdolności do pracy.

Trybunał umorzył postępowanie w zakresie zarzutu niezgodności z art. 2 i art. 69 Konstytucji, uznając te wzorce kontroli za nieadekwatne. Za właściwe uznał natomiast art. 71 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Wyrok oznacza, że osoby, które do 31 grudnia 2023 r. jako jedyne sprawowały opiekę nad niepełnosprawnym członkiem rodziny, rezygnowały z pracy i złożyły wniosek o świadczenie pielęgnacyjne, niezależnie od wyniku rozpatrzenia tego wniosku, mają prawo ubiegać się o to świadczenie według przepisów obowiązujących do końca 2023 r.

Autor: Monika Łysek, Redaktor WERBEO

Zobacz też

Prawo