07 sierpień 2025

Przełomowy wyrok TK. Koniec dyskryminacji opiekunów osób z niepełnosprawnością

Trybunał Konstytucyjny: Więcej rodzin zyska prawo do świadczenia pielęgnacyjnego. Przełomowy wyrok TK. Koniec dyskryminacji opiekunów osób z niepełnosprawnością. Świadczenie pielęgnacyjne także dla faktycznych opiekunów – wyrok TK zmienia zasady

Trybunał Konstytucyjny wydał przełomowy wyrok w sprawie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego. Uznano, że przepisy ograniczające dostęp do tej formy wsparcia dla osób faktycznie opiekujących się niepełnosprawnym członkiem rodziny, tylko dlatego, że nie spełniają sztywnych formalnych kryteriów, są niezgodne z Konstytucją. Wyrok ten otwiera drogę do wsparcia dla wielu rodzin, które do tej pory pozostawały poza systemem pomocy, mimo że zrezygnowały z pracy, by zapewnić bliskim opiekę.

Tło sprawy

Interwencja Rzecznika Praw Obywatelskich

Gdy sprawa trafiła do Trybunału Konstytucyjnego (TK), jako skarga konstytucyjna, RPO Marcin Wiącek zgłosił udział w tym postępowaniu i wniósł o stwierdzenie, że: art. 17 ust. 1a pkt 2 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2023 r. poz. 390 ze zm.) w zakresie, w jakim za jedyną przesłankę uprawniającą do świadczenia pielęgnacyjnego osoby wskazane w art. 17 ust. 1 pkt 4 uznaje legitymowanie się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności przez osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, jest niezgodny z art. 69 i art. 71 ust. 1 zd. drugie Konstytucji. Artykuł Konstytucji, na który powołuje się Rzecznik, mówi, że: „Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”. Natomiast w art. 71 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji RP czytamy, że, „rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych”.

Argumenty prawne RPO

Wnuk mógłby otrzymać świadczenie pielęgnacyjne tylko wtedy, gdy dzieci osoby wymagającej opieki (czyli osoby spokrewnione w pierwszym stopniu) mają znaczny stopień niepełnosprawności i spełnione są pozostałe warunki ustawowe.

Stanowisko to potwierdzają aktualne orzeczenia sądowo-administracyjne (np. NSA: I OSK 1569/21, I OSK 1342/21, I OSK 1056/22). Wcześniej istniały rozbieżności, gdyż część orzeczeń dopuszczała przyznanie świadczenia również wtedy, gdy osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z przyczyn obiektywnych nie mogły sprawować opieki. Jednak uchwała powiększonego składu NSA z 14 listopada 2022 r. (I OPS 2/22) wyjaśniła, że warunkiem przyznania świadczenia osobom niespokrewnionym w pierwszym stopniu jest to, by rodzice osoby wymagającej opieki mieli orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Słuszna jest ocena, że przepisy ograniczające dostęp wnuków do świadczenia pielęgnacyjnego, mimo sprawowania faktycznej opieki i rezygnacji z pracy, naruszają normy konstytucyjne.

RPO podkreśla, że zarzut skargi konstytucyjnej dotyczy naruszenia, wspomnianego już wyżej, art. 69 i art. 71 ust. 1 zd. 2 Konstytucji przez art. 17 ust. 1a pkt 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych, ponieważ przepis ten uzależnia prawo do świadczenia pielęgnacyjnego wyłącznie od posiadania przez osoby spokrewnione w pierwszym stopniu orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Zgodnie z cytowanym wyżej art. 69 Konstytucji państwo ma obowiązek wspierać osoby z niepełnosprawnością, tworząc odpowiednie ramy prawne i zapobiegając ich wykluczeniu społecznemu. Przepisy powinny być interpretowane także w świetle ochrony godności, zakazu dyskryminacji i zasad demokratycznego państwa prawa.

Obecne regulacje mogą powodować, że osoby wymagające wsparcia pozostaną bez pomocy, jeśli ich bliscy krewni nie spełniają formalnych kryteriów, mimo że faktyczną opiekę sprawuje dalszy krewny.

Prawo nie wymusza na osobach spokrewnionych w bliższej kolejności sprawowania opieki ani ubiegania się o orzeczenie o niepełnosprawności, co w praktyce uniemożliwia uzyskanie świadczenia przez dalszych krewnych, nawet jeśli realnie opiekują się osobą niepełnosprawną.

Świadczenie pielęgnacyjne jest kluczowe dla zapewnienia opieki osobom z niepełnosprawnością, zwłaszcza przy ograniczonej dostępności usług społecznych. Osoby mieszkające z rodziną mają znacznie utrudniony dostęp do usług opiekuńczych, niezależnie od sytuacji życiowej rodziny.

Podsumowując, art. 17 ust. 1a pkt 2 ustawy, w zakresie, w jakim uzależnia prawo do świadczenia pielęgnacyjnego wyłącznie od posiadania przez osoby spokrewnione w pierwszym stopniu orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności, jest niezgodny z art. 69 i art. 71 ust. 1 zd. 2 Konstytucji.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

Trybunał uznał, że art. 71 ust. 1 Konstytucji gwarantuje rodzinom w trudnej sytuacji prawo do szczególnej pomocy ze strony państwa. Świadczenie pielęgnacyjne stanowi realizację tego prawa. TK podkreślił także, że zasada równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji) wymaga, by osoby znajdujące się w tej samej sytuacji, czyli faktycznie sprawujące opiekę i rezygnujące z zatrudnienia, były traktowane jednakowo, niezależnie od innych formalnych kryteriów, takich jak orzeczenie o częściowej niezdolności do pracy.

Trybunał umorzył postępowanie w zakresie zarzutu niezgodności z art. 2 i art. 69 Konstytucji, uznając te wzorce kontroli za nieadekwatne. Za właściwe uznał natomiast art. 71 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Wyrok oznacza, że osoby, które do 31 grudnia 2023 r. jako jedyne sprawowały opiekę nad niepełnosprawnym członkiem rodziny, rezygnowały z pracy i złożyły wniosek o świadczenie pielęgnacyjne, niezależnie od wyniku rozpatrzenia tego wniosku, mają prawo ubiegać się o to świadczenie według przepisów obowiązujących do końca 2023 r.

Autor: Monika Łysek, Redaktor WERBEO