03 grudzień 2025

Interdyscyplinarnie o niepełnosprawności

Niepełnosprawność to codzienne wyzwania być może nawet dla miliarda ludzi na całym świecie. Szacuje się, że w Polsce osoby z niepełnosprawnościami stanowią ponad 10% populacji. Jest to zatem również zadanie, a właściwie cały szereg zadań dla instytucji państwa, dla szkolnictwa, gospodarki i całego społeczeństwa. Wiele z tych aspektów omówili uczestnicy V konferencji naukowej „Niepełnosprawność: zadanie czy wyzwanie we współczesnym świecie”, która odbyła się 24 listopada na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

To wydarzenie, jedno z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych w skali kraju, stało się interdyscyplinarną platformą wymiany wiedzy, badań i doświadczeń o współczesnych uwarunkowaniach życia osób z niepełnosprawnościami. Jego początki wiążą się z inicjatywą wybitnych naukowców - prof. Krystyny Ostrowskiej, prof. Anny Fidelus oraz ks. prof. Janusza Surzykiewicza - którzy dostrzegli potrzebę stworzenia przestrzeni spotkania teorii, praktyki i refleksji społecznej. Za koncepcję merytoryczną kolejnych edycji współodpowiadali prof. Anna Fidelus oraz Michał Stańczuk - Koordynator Dostępności UKSW, a następnie kierownik Centrum Dostępności, nadający wydarzeniu kierunek i dbający o jego pełną dostępność. Wspierali ich wybitni pedagodzy, m.in. prof. Irena Pospiszyl i ks. prof. Jan Niewęgłowski, dzięki czemu zakres konferencji obejmuje wyjątkowo szeroki zakres tematów: od społecznych i kulturowych aspektów niepełnosprawności, przez edukację, emocje i zdrowie psychiczne, po nowoczesne technologie oraz politykę społeczną. Współpraca instytucjonalna sięga dziś poza granice Polski, a konferencja stanowi ważny punkt odniesienia w europejskim dialogu na temat niepełnosprawności.

Zasadniczą część tegorocznej edycji rozpoczął wykład prof. Jolanty Łodzińskiej, która podjęła trudny i niezwykle aktualny temat kryzysów emocjonalnych oraz ryzyka samobójczego wśród dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami. Prelegentka zwróciła uwagę, że żyjemy w świecie obietnicy nieograniczonego kontaktu, która paradoksalnie prowadzi młodych ludzi do rosnącej samotności. Wskazała, że brak realnych więzi i wsparcia, presja porównań, cyberprzemoc i przebodźcowanie technologią mogą stać się przyczyną głębokiego cierpienia - szczególnie u osób z już istniejącymi trudnościami zdrowotnymi. Podkreślała, że młody człowiek w kryzysie „nie chce śmierci, lecz ucieczki od rozpaczy”, a ratunkiem jest przede wszystkim relacja - obecność dorosłych, którzy widzą i rozumieją jego doświadczenie.

Dr Aneta Lew-Koralewicz z Uniwersytetu Rzeszowskiego skupiła się na doświadczeniach matek wychowujących dzieci w spektrum autyzmu, koncentrując się na tzw. trudnych zachowaniach. Wyjaśniła, że z perspektywy rodziny takie zachowania są jednym z najbardziej obciążających aspektów wychowania, często prowadząc do wypalenia i bezradności. Jednocześnie - co mocno wybrzmiało - wiele z nich ma charakter komunikacyjny: dziecko może uderzać się, krzyczeć lub uciekać nie dlatego, że jest nieposłuszne, ale dlatego, że nie ma innych narzędzi wyrażenia potrzeby. Badaczka wskazała, że odczytując funkcję zachowania, a nie sam objaw, można skuteczniej wspierać dziecko i jego opiekunów. Potencjalnym źródłem poprawy sytuacji matek jest dostęp do realnego wsparcia - zarówno specjalistycznego, jak i emocjonalnego ze strony najbliższego otoczenia.

Dr Agnieszka Żabińska podjęła temat podmiotowości osób z niepełnosprawnością intelektualną rozwijanej poprzez działania twórcze. Jej wystąpienie podkreśliło, że praca artystyczna może być nie tylko formą terapii, ale przede wszystkim przestrzenią sprawstwa. Pedagog specjalny, jako „osoba znacząca”, towarzyszy osobie z niepełnosprawnością w budowaniu poczucia własnej wartości - pomaga doświadczyć siebie jako kogoś zdolnego do tworzenia, decydowania i wpływania na rzeczywistość. Twórczość uczy odwagi i wiary w siebie, a każdy drobny sukces zmienia sposób, w jaki osoba widzi własne możliwości.

Dr Emilia Śmiechowska-Petrovskij zaprezentowała wyniki badań poświęconych dostępności sztuki dla osób niewidomych. Wskazała, że edukacja wizualna powinna dotyczyć także tych, którzy nie widzą lub widzą tylko częściowo, ponieważ uczestnictwo w kulturze wizualnej jest prawem każdego człowieka, a nie przywilejem. Osoby niewidome potrafią odbierać sztukę poza wzrokiem - przez dotyk, dźwięk, narrację czy kompozycję przestrzenną. Prelegentka przedstawiła też projekty badające percepcję różnych stylów malarskich oraz tworzenie map dotykowych parków i ogrodów historycznych, które pozwalają budować świadome kompetencje kulturowe.

Dr Iwona Wrześniewska-Wal z Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego zaproponowała interdyscyplinarny model wsparcia dzieci z niepełnosprawnością słuchu, podkreślając, że nowoczesne rozwiązania technologiczne - takie jak aparaty słuchowe czy implanty - są tylko jednym z elementów kompleksowego wsparcia. Potrzebne są jednocześnie działania pedagogiczne, psychologiczne, społeczne i prawne, aby chronić przyszłą samodzielność dziecka i jego możliwość decydowania o sobie w dorosłości. Współistnienie niedosłuchu z innymi niepełnosprawnościami czyni tę pomoc jeszcze bardziej złożoną i tym bardziej potrzebną.

Nowoczesne technologie i ich wpływ na przyszłość osób z niepełnosprawnościami były głównym tematem wystąpienia dr Waldemara Grądzkiego z Akademii Nauk Stosowanych WSGE w Józefowie. Prelegent pokazał, że technologie informacyjno-komunikacyjne to dziś nie dodatki, lecz podstawowe narzędzia wyrównywania szans edukacyjnych i zawodowych. Podkreślał, że szkoły i instytucje muszą nauczyć młodych ludzi korzystania z technologii w sposób, który zabezpieczy ich przyszłe funkcjonowanie społeczne i zawodowe. Wskazał tu szczególnie ważną grupę - młodych, którzy trafiają na rynek pracy, a następnie z powodu pogarszającego się zdrowia lub ujawnienia się niepełnosprawności szybko z tego rynku wypadają. Jego zdaniem nowoczesne narzędzia mogą stanowić dla nich „system bezpieczeństwa”: pozwalać utrzymać zatrudnienie, przekwalifikować się lub pracować zdalnie, zanim pojawi się długotrwała izolacja i marginalizacja. Dr Grądzki podkreślał przy tym, że technologia nie zastąpi relacji i wsparcia, ale może stać się realną szansą na kontynuację aktywności i zapobieganie wczesnemu wykluczeniu z życia społecznego.

Wystąpienie mgr Weroniki Kuroń z Uniwersytetu Rzeszowskiego przeniosło debatę na poziom praw międzynarodowych. Badaczka zastanawiała się, czy Europejska Karta Społeczna, dokument Rady Europy określający standardy ochrony praw socjalnych, rzeczywiście skutecznie chroni prawa osób z niepełnosprawnościami. Podkreśliła, że choć Karta zobowiązuje państwa do zapewnienia edukacji, zatrudnienia i życia społecznego osobom z niepełnosprawnościami, jej realizacja zależy od dobrej woli rządów, a procedury kontrolne są ograniczone. To sprawia, że Karta częściej deklaruje pewne idee niż realnie zmienia sytuację obywateli.

Jednym z ostatnich wystąpień był referat mgr Hanny Popowskiej z UKSW, który opisywał projekt arteterapeutyczny skierowany do młodzieży w spektrum autyzmu. Badaczka pokazała, jak działania twórcze - w tym tworzenie własnej gry emocji czy mapy uczuć - pozwalały młodym ludziom rozpoznawać i wyrażać emocje. Pandemia COVID-19, która wymusiła częściową pracę online, początkowo pogłębiła izolację, lęk i trudności komunikacyjne, co znalazło odbicie w miernikach inteligencji emocjonalnej, jednak równocześnie dała pewną strukturę i ciągłość wsparcia. Projekt podkreślił, jak ważne są bezpośrednie relacje dla dobrostanu młodych osób z autyzmem.

Tegoroczna konferencja na UKSW była szczególna już choćby ze względu na swój jubileuszowy charakter. Niemniej jednak na pierwszy plan - jak zwykle - wysunięto problemy dotyczące osób z niepełnosprawnościami i ich funkcjonowania w życiu społecznym, zawodowym, rodzinnym i w niezmiernie ważnym i złożonym w przypadku tej grupy procesie edukacji. Pozostaje jedynie żałować, że nie wszystkie panele dostępne były w transmisji online. Miejmy nadzieję, że wynagrodzą to pokonferencyjne publikacje, na które z niecierpliwością czekamy.

Juliusz Koczaski, Redaktor WERBEO