Niepełnosprawni

Paraolimpiada, czyli jak żyją osoby z niepełnosprawnościami we Francji

29 sierpień 2024

Tegoroczne lato w Paryżu upływa pod znakiem sportu na najwyższym, olimpijskim poziomie. Przed nami XVII Letnie Igrzyska Paraolimpijskie, które odbędą się między 28. sierpnia a 8. września. To dobry pretekst, by przyjrzeć się codzienności osób z niepełnosprawnościami, mieszkających we Francji.

Orzekanie o niepełnosprawności we Francji

Według danych z Eurostatu z 2022 roku we Francji odsetek osób z niepełnosprawnościami wynosi 25,3%. Dla porównania w Polsce jest on nieznacznie mniejszy, bo 22,4%.

Francuzi dość wcześnie dostrzegli, że ich społeczeństwo tworzą również osoby z niepełnosprawnościami, czego widomym znakiem jest ustawa z 1957 roku. Za jej sprawą we francuskim ustawodawstwie po raz pierwszy pojawiło się pojęcie pracownika niepełnosprawnego oraz zaczęto tworzyć coś na kształt znanych w Polsce, zakładów pracy chronionej. W XX wieku Francja jeszcze dwa razy zaakcentowała fakt istnienia osób z niepełnosprawnościami. W 1975 roku w miejsce pomocy społeczeństwa ustawodawca wprowadził pojęcie solidarności społeczeństwa, a wsparcie osób z niepełnosprawnością zostało uznane za obowiązek państwa. Z kolei ustawa z 1987 r. wprowadziła obowiązek zatrudnienia osób z niepełnosprawnością na poziomie 6% oraz powołała specjalny fundusz ds. włączenia społecznego osób niepełnosprawnych.

Już w XXI stuleciu zrobiono kolejny krok w kierunku wyrównywania szans osób z niepełnosprawnościami. W latach 2005–2006 została wdrożona szeroka reforma społeczna, obejmująca osoby z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi. Ustawa o równości praw i szans oraz o uczestnictwie i obywatelstwie osób z niepełnosprawnościami wprowadziła nową perspektywę patrzenia na kwestie rehabilitacji zawodowej. Głównym podmiotem systemu stała się osoba z niepełnosprawnością i to do niej należy dostosować zewnętrzne środowisko tak, by osoba ta mogła jak najpełniej uczestniczyć w życiu społecznym i zawodowym.

Ustawa ta przeorganizowała istniejące placówki i instytucje pomocy osobom z niepełnosprawnością i zmieniła zasady ich finansowania. Zakłady aktywizacji zawodowej, poprzednio stanowiące część programu pracy chronionej, stały się zakładami pracy chronionej funkcjonującymi pod względem biznesowym na równi z innymi firmami. Tym samym chroniony rynek pracy został poddany gruntownej reformie.

Francuski system orzekania o stopniu niepełnosprawności

Ostatnio w Polsce mówi się o potrzebie reformy systemu orzekania o stopniach niepełnosprawności. Obecnie w naszym kraju jest sześć systemów orzekania o niepełnosprawności: cztery w sprawie uprawnień do świadczeń rentowych (m.in. MON), piąty - stopnia niepełnosprawności, a szósty – kształcenia specjalnego. Intencją zmian jest wypracowanie jednego, spójnego systemu orzekania. A jak ten problem rozwiązano nad Sekwaną?

We Francji stopień niepełnosprawności oraz niezdolności do pracy orzeka się w procentach. Całkowita niezdolność do pracy przyznawana jest wtedy, gdy jej stopień utraty niemożności podjęcia pracy wynosi co najmniej 80%. Utrata zdolności w przedziale 50-80% oznacza częściową niezdolność do pracy. W przypadku niepełnosprawności obowiązują następujące stopnie: niepełnosprawność lekka (kategoria A, utrata sprawności na poziomie 1–15%), umiarkowana (kategoria B, 20–45%), znaczna (kategoria C, 50–75%).

Każda osoba, której możliwości pozyskania i utrzymania zatrudnienia są ograniczone w wyniku obniżonych funkcji fizycznych, sensorycznych i psychicznych, jest uprawniona do otrzymania statusu zarejestrowanego pracownika z niepełnosprawnością, co umożliwia dostęp do szeregu szkoleń i działań aktywizacyjnych.

Jednak, aby osoba mogła być uznana za pracownika z niepełnosprawnością, musi poddać się ocenie Komisji Praw i Samodzielności Osób Niepełnosprawnych (CDAHP). Zadaniem tego organu jest ocena potrzeb osób z niepełnosprawnością w zakresie zatrudnienia, kształcenia oraz pomocy społecznej i finansowej. Instytucja ta składa się z dwóch podkomisji. Pierwsza z nich orzeka o statusie pracowników niepełnosprawnych, stopniu niepełnosprawności i utraty zdolności do pracy. Druga podkomisja orzeka o sprawach związanych ze szkoleniami, zatrudnieniem na chronionym lub otwartym rynku pracy.

Obie podkomisje składają się z przewodniczącego, doradcy zawodowego, lekarza medycyny pracy, przedstawicieli pracowników (w tym z niepełnosprawnością), pracodawców i Krajowego Urzędu Weteranów. Członkowie komisji pełnią swoje funkcje społecznie. Do kompetencji CDAHP należy wydawanie karty osoby niepełnosprawnej oraz przyznawanie zasiłków i świadczeń kompensacyjnych. Komisja ma za zadanie wypracować dla każdej osoby indywidualny „projekt na życie”. Taki projekt zawiera ogólne kierunki w zakresie rehabilitacji medycznej, społecznej i zawodowej, określa też możliwe warunki zatrudnienia. Na podstawie projektu zespół proponuje plan kompensacji niepełnosprawności, a dany człowiek kierowany jest na szkolenie albo do zatrudnienia na rynku chronionym lub otwartym.

Rehabilitacja zawodowa

Centra Rehabilitacji Zawodowej (CRP) i Centra Wstępnego Ukierunkowania (CPO) są podstawowymi instytucjami we Francji, które umożliwiają rehabilitację zawodową, przekwalifikowanie, powrót na otwarty rynek lub uzyskanie zatrudnienia w zakładzie chronionym. Pierwsze z wymienionych instytucji to specjalistyczne ośrodki szkoleniowe przeznaczone dla osób, które na skutek wypadku lub chorób nie mogą powrócić do swojego miejsca pracy. Finansowane są z ubezpieczenia zdrowotnego i budżetu państwa. W CRP pracownicy uzyskują nowe kwalifikacje potwierdzone dyplomem wydawanym przez państwo, a jednocześnie uczestniczą w rehabilitacji medycznej, psychologicznej i społecznej. Centra oferują ok. 200 różnych szkoleń w 24 sektorach aktywności zawodowej. Osoba, która się zgłasza do tej instytucji, może liczyć na przyuczenie do pracy w konkretnym zawodzie. Rehabilitacja zawodowa w CRP trwa najczęściej ponad rok, a osoba uczestnicząca otrzymuje wynagrodzenie kalkulowane na podstawie poprzedniej pensji.

Z kolei celem działania Centrów Wstępnego Ukierunkowania (CPO) jest dostosowanie wyboru przyszłej kariery zawodowej danej osoby do jej możliwości psychofizycznych. Pobyt w CPO składa się z fazy planowania projektu, Na tym etapie bierze się pod uwagę ocenę możliwości fizycznych i psychicznych osoby z niepełnosprawnościami, jej wykształcenie, oraz doświadczenia. Osoba zainteresowana poddawana jest badaniom psychologicznym. Następnie przechodzi się do fazy pogłębionego projektu, w czasie której opracowuje się scenariusz kariery zawodowej i przygotowuje się cv. Po zaliczeniu tego etapu osoba z niepełnosprawnością może liczyć na odbycie 8-12 tygodniowego stażu w przedsiębiorstwie. W trakcie trwania wszystkich etapów osoba z niepełnosprawnością wspierana jest przez trenera, a po zakończeniu stażu kierowana jest do CAP emploi. Są to wyspecjalizowane organizacje pośrednictwa pracy (OPS), które realizują misję publiczną. Odpowiadają za integrację lub zatrzymanie osób z niepełnosprawnościami u pracodawców oraz za długofalowe wsparcie pracowników w dostosowaniu ich miejsc pracy. Co roku przyjmują i wspierają ponad 220 000 osób z niepełnosprawnością i ponad 150 000 pracodawców.

Zatrudnienie na francuskim otwartym rynku

Zgodnie z obowiązującym obecnie prawem, francuskie urzędy oraz przedsiębiorców zatrudniających powyżej 20 pracowników obowiązuje 6-procentowy wskaźnik zatrudnienia osób z niepełnosprawnością. Wymóg ten można zrealizować na jeden z dwóch sposobów. Pierwszym z nich jest zatrudnienie pracowników z niepełnosprawnością na umowę o pracę. Drugim rozwiązaniem jest zlecenie podwykonawstwa pracownikom z sektora pracy chronionej. Jeśli dana firma lub instytucja tego wymogu nie realizuje, musi uiścić opłatę na jeden z państwowych funduszy (jeden przeznaczony jest dla sektora prywatnego, drugi - dla publicznego). Zgodnie z przepisami, które weszły w życie w 2006 r., roczne składki płacone na fundusze mogą wynosić minimalnie 400, a maksymalnie 600-krotność godziny pracy przy płacy minimalnej za każdego pracownika z niepełnosprawnością „brakującego do poziomu 6%”. Po trzech latach, jeśli wymagany wskaźnik zatrudnienia nie zostanie osiągnięty, wysokość opłaty wzrasta do 1500-krotności godziny pracy.

Podobnie, jak w Polsce, pracodawcy mogą otrzymać z funduszy subwencję na przystosowanie stanowisk pracy. Aby pracodawca uzyskał dofinansowanie pensji osoby z niepełnosprawnością, pracownik ten musi mieć orzeczoną „uciążliwą” (trudną dla pracodawcy) niepełnosprawność. Uciążliwość określa się w miejscu pracy, a zajmuje się tym Departamentalna Dyrekcja Pracy, Zatrudnienia i Szkolenia Zawodowego. Roczna wysokość wsparcia dla pracodawcy w przypadku zatrudnienia osoby z „uciążliwą” niepełnosprawnością wynosi ok. 3700 – 7500 euro.

Chroniony rynek pracy we Francji

Zgodnie z reformą z 2006 r., chroniony rynek pracy we Francji podzielony jest na trzy segmenty. Pierwszy segment stanowią chronione miejsca pracy w sektorze publicznym. Do drugiego segmentu zaliczane są zakłady przystosowane do specjalnych potrzeb osób z niepełnosprawnością. Trzeci segment to centra wsparcia przez pracę.

Przedsiębiorstwa przystosowane do specjalnych potrzeb osób z niepełnosprawnością funkcjonują jak pozostałe firmy, przy czym 80% załogi stanowią w nich pracownicy ze zdolnością do pracy poniżej 50%. Przedsiębiorstwo prowadzi normalną działalność gospodarczą i konkuruje z firmami z otwartego rynku pracy. Kontrolowane jest m.in. przez pracowników socjalnych, którzy sprawdzają warunki pracy osób z niepełnosprawnością. Przedsiębiorstwo otrzymuje subwencję w wysokości 5 tys. euro na pracownika, zarobki w takim zakładzie pracy muszą wynosić 90-130% płacy minimalnej.

Do zatrudnienia w Centrach Wsparcia przez Pracę kierowane są osoby o zdolności do pracy poniżej 33%. Są to osoby, które trwale lub czasowo nie mogą pracować na otwartym rynku pracy. W porównaniu z przedsiębiorstwami przystosowanymi Centra są bardziej nastawione na rehabilitację medyczno-socjalną. Pracownicy nie mają umowy o pracę i nie mogą zostać zwolnieni. Podpisują natomiast umowę wsparcia, odnawianą co roku. Pensje pracowników wahają się w przedziale 55-110% najniższego wynagrodzenia. Ich finansowanie odbywa się ze środków publicznych.

Polsko, nie wyważaj otwartych drzwi

Polska i Francja należą do Unii Europejskiej, zatem obowiązują je te same normy prawne (dyrektywy) wprowadzane przez Parlament Europejski. Różne są jednak rozwiązania wprowadzane na szczeblu krajowym. Już niedługo sportowcy z niepełnosprawnościami będą walczyć w Igrzyskach Paraolimpijskich w 22 dyscyplinach. Polki i Polacy wystąpią w 15 z nich.

Organizatorzy największej sportowej imprezy chcą „aby ludzie wiedzieli, że musimy patrzeć ponad to, co może próbować nas rozdzielić, aby akceptować wszystkich takimi, jakimi są. Na całym świecie żyje 1,2 miliarda ludzi z niepełnosprawnościami, a w 2024 r. ta globalna scena stanie się platformą do świętowania i podzielenia się inspirującymi zdolnościami. W Paryżu 2024 chcemy zburzyć bariery, zmienić sposób postrzegania i pozytywnie wpłynąć na codzienne życie ludzi z niepełnosprawnościami”.

A propos codzienności, do której trzeba będzie wrócić po paryskim, sportowym święcie. Być może paraolimpiada jest dobrym czasem i pretekstem, by polscy decydenci bliżej przyjrzeli się rozwiązaniom wprowadzonym przez państwo francuskie wobec ich obywateli z niepełnosprawnościami. Warto podpytać i podpatrzeć francuski system opieki i wsparcie osób z różnymi dysfunkcjami. Możliwe, że jakąś część gotowych i dobrze sprawdzających się rozwiązań udałoby się przeszczepić na polski grunt.

A za polskich Paraolimpijczyków trzymamy kciuki!

Autor: Monika Łysek, Redaktor WERBEO