Praca - jestem na tak!(?)

Praca sprawia, że czujemy się przydatni, służy zaspokajaniu potrzeb materialnych i duchowych, chroni przed poczuciem wyalienowania, pozwala nawiązywać i pielęgnować relacje. Swoje siły fizyczne, intelekt lub umiejętności sprzedajemy jak towar, aby zaspokoić biologiczne, ekonomiczne lub kulturalne potrzeby własne lub innych. Praca jest więc źródłem rozwoju jednostki i postępu cywilizacyjnego. W aspekcie socjologicznym pozwala wypracować sobie miejsce w hierarchii społecznej.  Poprzez pełnienie określonych ról, możemy zapewnić sobie pozycję, np. uznanie, prestiż, a konieczność współdziałania sprzyja tworzeniu więzi. 

Stereotyp, że osoby niepełnosprawne nie nadają się do pracy, jest głęboko zakorzeniony w ludzkich przekonaniach i ma długą historię. Już Grecy cenili harmonię, mądrość i cnotę, a wszelkie deformacje ciała utożsamiali z ułomnością duszy. Spartanie szli jeszcze dalej i prawo do życia dawali tylko dzieciom sprawnym, przydatność społeczną stawiając na miejscu pierwszym. Przekonania te pogłębiło chrześcijaństwo traktujące chorobę i niepełnosprawność, jako karę za grzechy i skutek gniewu Boga. Na tych podwalinach narodziły się segregacyjne postawy wobec osób z niepełnosprawnościami, które piętnowano i izolowano np. w przytułkach poza bramami miasta, traktując jako “wybryk natury”. Przekonania te w mniejszym lub większym stopniu kultywowano przez wieki, aż po ich skrajną eskalację w postaci masowej eksterminacji osób niepełnosprawnych przez Niemcy w trakcie II wojny światowej. Aby oddać sprawiedliwość w starożytności dostrzegano jednak leczniczy wymiar pracy i pozwalano osobom chorym na pracę w ogrodzie, natomiast w oświeceniu próbowano zerwać z rygorystycznym izolowaniem chorych, włączać w opiekę rodzinę, a samym niepełnosprawnym dawać prawo do pracy w gospodarstwie domowym.  Dopiero w 1917 r. zaczęto propagować ideę terapii zajęciowej w leczeniu psychiatrycznym.

Tak więc zaledwie w XX w. pojawiły się holistyczne koncepcje rehabilitacji osób niepełnosprawnych uwzględniające aktywizację zawodową, jako jeden z istotnych i niezbędnych wymiarów w procesie zdrowienia. Równocześnie podkreślano, że działania takie powinny towarzyszyć działaniom medycznym i być kompleksowe, powszechne, podejmowane jak najwcześniej i kontynuowane. Podstawowym założeniem ergoterapii jest przekonanie, że żadna praca nie wymaga od osoby zaangażowania jednocześnie wszystkich jej sprawności i każdy, pomimo niepełnosprawności, dysponuje jakimiś określonymi zdolnościami do podjęcia sprecyzowanej pracy. 

Zwieńczeniem wypracowanych koncepcji rehabilitacyjnych są regulacje prawne ONZ, WHO, UNESCO, Unii Europejskiej, które nakładają na państwa członkowskie obowiązki dostosowania ustawodawstwa tak, by dążyło do wyrównania szans osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy, dostrzegając fakt, że osoby te napotykają liczne bariery, ponieważ warunki egzystencji dostoswane są do możliwości ludzi pełnosprawnych. Już rozporządzenie UE z 1 styczna 2003 r. o zastosowaniu pomocy państwa do zatrudniania osób niepełnosprawnych nakłada obowiązek wsparcia finansowego przy przestrzeganiu zasad wolnego rynku i swobodnej konkurencji.

Dzięki temu w Polsce obowiązuje kwotowy system zatrudniania osób niepełnosprawnych nakładający na pracodawców obowiązek zatrudnienia określonego odsetka osób niepełnosprawnych lub w razie niewywiązania się z tego - konieczność wpłacania należnych kwot na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, z którego w dalszej kolejności, wypłacane są pracodawcom, którzy zatrudniają niepełnosprawnych pracowników, dofinansowania do ich wynagrodzeń. Podobny system obowiązuje w Belgii, Austrii, Francji. Największą zaletą tego systemu jest to, że umożliwia on integrację osób niepełnosprawnych z pełnosprawnymi i konkurowanie na większym, ogólnodostępnym, otwartym rynku pracy. W wejściu lub powrocie na otwarty rynek pracy pomagają osobom z niepełnosprawnościami organizacje z III sektora, które prowadzą projekty aktywizacji zawodowej, szkolenia, warsztaty umiejętności społecznych, staże, itp. najczęściej oparte na metodzie zarządzania indywidualnym przypadkiem, gdzie powstaje plan działania dopasowany do problemów i mocnych stron klienta-OzN i opiera się na współpracy wielu instytucji 

Równolegle istnieje także chroniony rynek pracy, gdzie dla osób niepełnosprawnych tworzone są specjalne warunki pracy np. pomoc asystenta wspomagającego, wdrożenie do obowiązków, przywilej korzystania z zakładowego funduszu rehabilitacyjnego. Zakłada się, że rynek chroniony ma być przejściowym miejscem aktywizacji, pomagającym wypracować umiejętności do zatrudnienia w warunkach rynkowych, co wpływa na niską aktywność zawodową osób z niepełnosprawnościami.

Mimo tych działań, aktywność zawodowa osób z niepełnosprawnościami jest bardzo niska, na co wpływa mają uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne, biopsychospołeczne. Wiele zależy od środowiska, otoczenia w którym żyje OzN na co składa się:

W nie mniejszej mierze aktywność zawodowa jest determinowana przez czynniki wewnętrzne, związana z daną osobą. Mowa tu o takich kwestiach jak płeć i wiek, rodzaj i stopień niepełnosprawności oraz stan zdrowia w danym momencie czy też sytuacja materialna i rodzinna, miejsce zamieszkania, cechy osobowościowe oraz doświadczenia życiowe, zwłaszcza zawodowe. Na rynku pracy trudniej mają kobiety, zwłaszcza młode matki i osoby na granicy wieku aktywności zawodowej, bardzo młode lub tuż przed emeryturą. Rzadziej zatrudniane są także osoby z tzw. schorzeniami specjalnymi, które obejmują między innymi epilepsję, niedowidzenie, choroby psychiczne i upośledzenie intelektualne, atypowość, miastenię. Dyskryminacja na rynku pracy dotyczy także OzN z dysfunkcjami ruchu, głosu, wzroku. Rzadziej pracują osoby z niepełnosprawnościami mieszkające na obszarach wiejskich, najłatwiej o pracę w dużych miastach. 

Na te uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne nakłada się dodatkowo osobisty stosunek do pracy, który może obejmować trzy różne postawy, a te mogą jeszcze, lecz nie muszą, zmieniać się wraz z upływem czasu.

Grupa osób niepełnosprawnych nie jest w stanie własnymi siłami przezwyciężyć barier na rynku pracy, które wynikają z posiadanych dysfunkcji, dlatego aby wyrównać szanse, potrzebuje wsparcia instytucji. 

I choć istniejący obecnie system promowania zatrudnienia i wyrównywania szans w tej grupie społecznej nadal nie jest idealny, pozostaje wierzyć, że wyznacza kierunek pozytywnych, bardzo potrzebnych zmian.

Na podstawie Ireneusz M. Świtała Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnością jako aktualny problem społeczno-etyczny