W drodze wyjątku... Renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy

Zgodnie z treścią art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j.: Dz. U. z 2024 r., poz. 1631, ze zm.) – u.e.r., ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy w następstwie szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w u.e.r. do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą – z uwagi na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek – podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, można przyznać w drodze wyjątku świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w u.e.r. O przyznaniu takich świadczeń w drodze wyjątku np. renty z tytułu niezdolności do pracy, decyduje Prezes ZUS.

Tak więc przesłankami warunkującymi przyznanie przez Prezesa ZUS renty z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku są:

1. brak spełnienia przez ubezpieczonego warunków dających prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy wynikający ze szczególnych okoliczności;
2. brak możliwości podjęcia przez ubiegającego się o tę rentę pracy lub innej działalności zarobkowej objętej ubezpieczeniem społecznym z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku;
3. brak niezbędnych środków utrzymania osoby ubiegającej się o rentę z tytułu niezdolności do pracy.

Okolicznością szczególną, z powodu której ubezpieczony nie uzyskał prawa do świadczenia na zasadach ogólnych, może być wyłącznie zdarzenie lub stan, które wykluczają aktywność zawodową z powodu niemożności przezwyciężenia ich skutków. Jeżeli dane zdarzenie nie nastąpiłoby, ubezpieczony mógłby spełnić w przyszłości warunki do uzyskania renty. Chodzi o zdarzenia, które w sposób niezawiniony uniemożliwiły ubezpieczonemu spełnienie warunków uzyskania renty w trybie zwykłym. Za zdarzenia takie nie mogą być uznane trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej, kontynuowanie studiów, a nawet bezrobocie, o ile wiąże się ono z bierną postawą ubezpieczonego w zakresie poszukiwania zatrudnienia. Zdarzeniem świadczącym o zaistnieniu szczególnych okoliczności, z powodu których ubezpieczony nie nabył prawa do świadczenia na zasadach ogólnych, może być jednak bezrobocie o charakterze systemowym, w praktyce uniemożliwiające znalezienie zatrudnienia, nawet w przypadku aktywnych starań ubezpieczonego (zob. I. Jędrasik-Jankowska, Komentarz do ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, [w:] Prawo do emerytury z ubezpieczenia i zabezpieczenia społecznego. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, wyd. II, Wolters Kluwer Polska 2019, LEX).

W celu udzielenia odpowiedzi na pytanie zadane na wstępie należy odwołać się do stanowiska wyrażonego przez Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 15 listopada 2024 r. (sygn. akt III OSK 1719/24). NSA rozpatrywał sprawę kobiety, która otrzymała odmowną decyzję Prezesa ZUS w sprawie przyznania jej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w drodze wyjątku.

Kobieta wskazała, że cierpi na rzadką i nieuleczalną chorobę, która uniemożliwia jej normalne funkcjonowanie, a do tego ostatnio stan jej zdrowia uległ pogorszeniu. Kobieta podkreśliła, że nie posiada niezbędnych środków utrzymania, gdyż utrzymuje się z renty socjalnej partnera, świadczenia rodzinnego „500+” otrzymywanego na syna oraz zasiłku rodzinnego. W celu udokumentowania tych dochodów kobieta załączyła do wniosku oświadczenie o stanie rodzinnym, majątkowym i o sytuacji materialnej. W oświadczeniu tym kobieta zwróciła uwagę, że wykazane dochody nie wystarczają na pokrycie niezbędnych kosztów utrzymania.

Co istotne, ubiegająca się o rentę z tytułu niezdolności do pracy posiada orzeczenie komisji lekarskiej ZUS, z którego wynika, że kobieta została uznana za osobę częściowo niezdolną do pracy. Biorąc pod uwagę powyższe, Prezes ZUS wydał decyzję o odmowie przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku, co uzasadnił tym, że kobieta ubiegająca się o to świadczenie jest wyłącznie częściowo niezdolna do pracy, a nie całkowicie niezdolna do pracy, w związku z czym nie spełnia warunków uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku, ponieważ przyznanie tego świadczenia jest uzależnione od urzeczywistnienia warunku całkowitej niezdolności do pracy, o którym mowa w art. 83 ust. 1 u.e.r. Ponadto organ rentowy stwierdził, że w celu uzyskania świadczenia w drodze wyjątku konieczne jest łączne spełnienie wszystkich przesłanek określonych w art. 83 ust. 1 u.e.r.

Pomimo złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy, Prezes ZUS ponownie odmówił przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku, podtrzymując swoją wcześniejszą argumentację. Prezes ZUS zaznaczył, że kobieta nie spełnia warunku całkowitej niezdolności do pracy, gdyż na podstawie kolejnego (drugiego) orzeczenia komisji lekarskiej ZUS względem kobiety ponownie orzeczono wyłącznie częściową niezdolność do pracy. Organ rentowy zwrócił uwagę, że odpowiednio do dyspozycji art. 14 ust. 1 i 3 u.e.r., oceny niezdolności do pracy, jej stopnia oraz ustalenia daty powstania niezdolności do pracy dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik ZUS, przy czym orzeczenie lekarza orzecznika ZUS, od którego nie wniesiono sprzeciwu, lub co do którego nie zgłoszono zarzutu wadliwości, albo orzeczenie komisji lekarskiej, stanowi dla organu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewidzianych w u.e.r., do których prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji. W zakresie stwierdzenia istnienia przesłanki całkowitej niezdolności do pracy Prezes ZUS jest związany orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS.

Kobieta zaskarżyła decyzję organu rentowego do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, niemniej jednak wyrokiem z dnia 16 lutego 2024 r. (sygn. akt II SA/Wa 1061/23) WSA oddalił skargę kobiety, uznając, że nie została spełniona przesłanka całkowitej niezdolności do pracy, wobec czego kobiecie nie można przyznać renty z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku.

Jednakże nie zakończyło to sprawy, ponieważ kobieta złożyła skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Skarżąca podnosiła, że jest osobą trwale i całkowicie niezdolną do pracy. W związku z tym wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi I instancji.

W wyroku z dnia 15 listopada 2024 r. (sygn. akt III OSK 1719/24) NSA stwierdził, że skarga kasacyjna jest niezasadna i ją oddalił. NSA zauważył, że dla przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku niezbędne jest spełnienie łącznie wszystkich przesłanek określonych w art. 83 ust. 1 u.e.r. „Kluczowe jest to, że niespełnienie, chociażby jednej z nich uniemożliwia przyznanie świadczenia w drodze wyjątku. Oznacza to, że niespełnienie lub też nieudowodnienie którejkolwiek z nich będzie zawsze skutkowało negatywnym dla wnioskującego rozstrzygnięciem. Treść powołanego przepisu wskazuje na wyjątkowy charakter świadczenia, co determinuje jego przyznanie tym osobom, które pozbawione zostały możliwości uzyskania świadczeń w trybie zwykłym.”

NSA wskazał, że wystąpienie w sprawie niemożności podjęcia pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym, spowodowanej całkowitą niezdolnością do pracy lub wiekiem, musi być udowodnione orzeczeniem o całkowitej niezdolności do pracy albo wykazaniem, że wiek osoby ubiegającej się o świadczenie w drodze wyjątku nie pozwala jej na podjęcie pracy albo zwalnia ją z obowiązku podjęcia pracy. Jednocześnie, na gruncie art. 83 u.e.r. stwierdzenie niezdolności do pracy przez innego lekarza niż lekarz orzecznik ZUS oraz twierdzenia osoby ubiegającej się o świadczenie w drodze wyjątku, że osoba ta jest niezdolna do pracy (wynikające z jej subiektywnego przekonania), nie wywołują skutków prawnych.

W tym kontekście warto zaznaczyć, że ubezpieczony, który otrzymał rentę z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku, w dalszym ciągu może ubiegać się o przyznanie takiego świadczenia w trybie zwykłym (por. I. Jędrasik-Jankowska, Komentarz do ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, [w:] Prawo do emerytury z ubezpieczenia i zabezpieczenia społecznego. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, wyd. II, Wolters Kluwer Polska 2019, LEX).