Wypadek przy pracy musi się charakteryzować konkretnymi cechami

Okoliczności i przyczyny wypadku ustala powoływany przez pracodawcę zespół powypadkowy. Musi on więc dokonać prawnej kwalifikacji zdarzenia, czyli ocenić czy jest ono wypadkiem przy pracy. Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą. Elementy te muszą wystąpić łącznie, w innym przypadku, dane zdarzenie nie może zostać uznane za wypadek przy pracy. Kluczowa dla jego kwalifikacji jest interpretacja pojęć, jakimi posłużył się ustawodawca.

Nagłość nie jest rozumiana dosłownie

Pierwszą przesłanką jest nagłość zdarzenia. Co do zasady, przyjmuje się, że to działanie, które nastąpiło w ciągu stosunkowo krótkiego czasu. Takie rozumienie tego pojęcia nie budzi wątpliwości przy ocenie zdarzeń takich jak np.: upadek, , skaleczenie, porażenie, przygniecenie, porażenie prądem, wybuch, itp. W jaki sposób należy natomiast kwalifikować zdarzenia, których przyczyną jest szkodliwe oddziaływanie np. czynników chemicznych lub klimatycznych (porażenie słoneczne, odmrożenie, zatrucie)? Ścisłe trzymanie się treści znaczeniowej wyrazu „nagłe” skutkowałoby odmową uznania tych zdarzeń za wypadki przy pracy, ponieważ czas oddziaływania przyczyny zewnętrznej na ich powstanie byłby dłuższy. Dlatego tez nagłości nie należy rozumieć dosłownie jako zdarzenia błyskawicznego i jednorazowego, gdyż działanie może być kilkakrotne lub trwać przez pewien czas, np. kilka godzin. Okres, w którym powinien zamknąć się przebieg nagłego zdarzenia, aby nie straciło ono charakteru wypadku, jest umowny. Trybunał Ubezpieczeń Społecznych (orzeczenie TUS z dnia 19 września 1958 r., TR III/58, OSPiKA 1960, nr 3, poz. 63) wyjaśnił, że zdarzenie jest nagłe, jeżeli czas działania przyczyny zewnętrznej nie przekracza jednej dniówki roboczej. Natomiast zdarzenie spowodowane oddziaływaniem przyczyny zewnętrznej przez okres ponad jednej dniówki, np. tlenku węgla na organizm człowieka może być uznane za chorobę zawodową. Takie stanowisko zajął TUS w sprawie TR 272/49 (niepubl.).

Przyczyna zewnętrzna nie musi być wyłączna

Przyczyną zewnętrzną może być każdy czynnik zewnętrzny, zdolny wywołać szkodliwe skutki. W tym znaczeniu może nią być nie tylko narzędzie pracy, maszyna, siły przyrody, ale także czyn innego osobnika, a nawet praca i czynności samego poszkodowanego. Warto podkreślić, że źródłem wypadku może być zarówno przypadek zawiniony, jak i nie zawiniony np.: potknięcie się, odruch, nieostrożność. Przyczyna wywołująca szkodę na osobie musi być jednak zewnętrzna, czyli musi leżeć poza poszkodowanym pracownikiem. Tym samym nie będzie wypadkiem przy pracy wylew krwi do mózgu lub zawał serca, mimo że nastąpi w czasie pracy, jeżeli przyczyna tkwiła wyłącznie w organizmie poszkodowanego (orzeczenie TUS z dnia 13 marca 1964 r., II 312/64, OSPiKA 1966, nr 2, poz. 31). Niemniej przyczynie zewnętrznej często towarzyszy predyspozycja organizmu, która nie tylko powiększa rozmiar skutków wypadku, ale stawia pod znakiem zapytania kwestię, która z przyczyn - „zewnętrzna” czy „wewnętrzna” - była przyczyną istotną. Chodzi tu głównie o pogorszenie się stanu zdrowia pracownika cierpiącego na jakąś samoistną chorobę jak miażdżyca, nadciśnienie tętnicze, wrzód żołądka itp.

Przepisy nie wymagają, aby przyczyna zewnętrzna była wyłączną przyczyną zdarzenia. Czasem może nastąpić splot przyczyn tkwiących w organizmie człowieka z przyczynami zewnętrznymi. Dlatego też perforacja żołądka (uchwała SN w składzie siedmiu sędziów z dnia 11 lutego 1963 r., sygn. akt III PO 15/62), wystąpienie przepukliny, wypadnięcie dysku (wyrok SN z dnia 27 września 1971 r., sygn. akt III CRN 332/71), wylew krwi do mózgu (orzeczenie SN z dnia 21 kwietnia 1977 r., sygn. akt III PRN 17/77), zawał serca, itp. mają charakter wypadku przy pracy, jeżeli są wywołane nadmiernym wysiłkiem fizycznym pracownika. Należy stwierdzić, że nawet czynności wykonywane w normalnych warunkach przez pracownika o zmniejszonej sprawności – czy to na skutek choroby, czy też postępujących z wiekiem zmian w organizmie – mogą być, zależnie od całokształtu okoliczności, uznane za podjęte przy użyciu nadmiernego (dla danego pracownika) wysiłku.

Oto kilka charakterystycznych zdarzeń wypadkowych, gdzie Sąd dopatrzył się przyczyny zewnętrznej:

    jednym z czynników mogących wywołać lub przyczynić się w istotny sposób do powstania zawału serca jest nadmierne obciążenie pracownika jego obowiązkami i związane z tym napięcie nerwowe. Obciążenie to może polegać albo na nadmiernym przeciążeniu pod względem fizycznym organizmu pracownika, albo na nadmiernym przeciążeniu psychicznym (wyrok Sadu Apelacyjnego w Lublinie z 18 września 1997 r., III Aua 266/97);

    wypadek, któremu uległ pracownik na terenie zakładu pracy przy wysiadaniu z autobusu zakładowego, przewożącego pracowników do pracy, jest wypadkiem przy pracy (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 1978 r., sygn. akt III PZP 10/78);

    poronienie, jako następstwo wysiłku fizycznego pracownicy w związku z pracą jest wypadkiem przy pracy (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1979 r., sygn. akt III PZP 19/78);

    nadmierne przeciążenie pracą, które stosownie do opinii biegłego przyczyniło się do szybszego rozwoju procesu miażdżycowego i na jego tle doprowadziło do zawału serca i w konsekwencji do śmierci pracownika stanowi zewnętrzną przyczynę wypadku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 1968 r., sygn. akt II PR 146/68);

    dopuszczenie do pracy pracownika dotkniętego schorzeniem samoistnym, które w danym dniu czyniło go niezdolnym do pracy, stanowi przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 1977 r., sygn. akt III PRN 49/77);

    wypadek, który zdarzył się w czasie przerwy śniadaniowej, jest wypadkiem przy pracy nawet, jeżeli zdarzenie powodujące uszczerbek na zdrowiu zostało wywołane zachowaniem pracownika wykazującym brak należytej ostrożności lub przezorności (wyrok Sądu Najwyższego dnia z 22 sierpnia 1979 r., sygn. akt III PR 58/79, niepubl.);

    przeżycie wewnętrzne (uraz psychiczny) w postaci emocji o znacznym nasileniu wywołujące negatywne skutki w organizmie pracownika, może być uznane za przyczynę zewnętrzną wypadku, jeżeli zostało wywołane nie przez pracownika, lecz powstało wskutek okoliczności nietypowych dla normalnych stosunków pracowniczych (wyrok z dnia 23 stycznia 1986 r., sygn. akt II PR 1/86);

    nadmierny wysiłek podczas pracy, który z największym prawdopodobieństwem, wespół z samoistnym nadciśnieniem tętniczym wywołał u pracownika udar mózgu, stanowi przyczynę zewnętrzną wypadku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1997 r., sygn. akt II UKN 70/96);

    nieudzielanie niezbędnej pomocy medycznej pracownikowi, który zasłabł w miejscu pracy stanowi przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy  (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 1999 r., sygn. akt UKN 443/98);

    praca świadczona przez kilka tygodni z ewidentnym naruszeniem przez pracodawcę przepisów o czasie pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2000 r., sygn. akt II UKN 107/00);

    dopuszczenie do pracy maszynisty kolejowego bez przeprowadzenia badań kontrolnych i po upływie obowiązującego terminu do przeprowadzenie takich badań może stanowić przyczynę zewnętrzną, uzasadniającą uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy (wyrok SN z dnia 5 września 1996 r., sygn. akt II PRN 9/96);

    zawał mięśnia sercowego może być uznany za wypadek przy pracy, jeżeli nastąpił w czasie wykonywania pracy w normalnych warunkach przez pracownika dotkniętego schorzeniem samoistnym na skutek przyczyny zewnętrznej lub wystąpienia dodatkowych zdarzeń, które w konkretnych okolicznościach mogą być uznane za współsprawcze przyczyny zewnętrznej (wyrok SN z dnia 25 października 1994 r., sygn. akt II URN 38/94);